شهادت جانسوز پنجمین پیشوای شیعیان حضرت امام محمد باقر علیه السلام را تسلیت عرض می کنم.

ما مفتخریم که باقر العلوم بالاترین شخصیت تاریخ است و کسی جز خدای تعالی و رسول صلی الله علیه و آله و ائمه معصومین علیهم السلام مقام اورا درک نکرده و نتوانند درک کرد،از ماست.(وصیتنامه سیاسی الهی امام خمینی)

امام محمد باقر پنجمین پیشوای شیعه پایه گذار علوم اسلامی است و مفهوم «باقر» طبق آنچه نویسنده لغتنامه لسان العرب گفته است به معنای شکافنده علم و کشف واقعیت و حقیقت علم است . از آنجا به ایشان باقر گفته شده است که پایه علوم اسلامی را شناخت و فروع و شاخه مختلف آن را درک کرد.و در گسترش و پیشرفت علم بسیار تاثیر گذار بود. ویکی از مهمترین ویژگی های امام محمد باقر آن است که ایشان پایگذار انقلاب فرهنگی شیعه محسوب می شوند.

ناگفته نماند بنابر روایات اسلامی لقب«باقر» از سوی رسول اکرم صلی الله علیه و آله به ایشان داده شده است.

نگاهی به چند روایات از امام باقر علیه السلام در موضوع نماز

الصلاة عمود الدین ، مثلها کمثل عمود الفسطاط اذا ثبت العمود ثبتت الاوتاد الاطناب و اذا مال العمود و انکسر لم یثبت وتد و لاطنب (بحارالانوار، ج 82، ص 218.میزان الحکمه ، ج 5، ص 369 ) 

نماز ستون دین است ، مثل نماز همانند عمود و ستون خیمه است که هرگاه ستون ثابت باشد طنابها و میخها و پرده آن ثابت است .هنگامى که ستون آن کج و شکسته شود هیچ کدام از آنها استوار نمى ماند  .

نکته ها:

1-     امام برای معرفی نماز به بیان مثال و تشبیه می پردازند و جایگاه نماز در مجموعه آموزه های اسلامی را مانند وجود ستون برای ساختمان می دانند.و قوام و استحکام بنای دین را در اقامه نماز می دانند.

2-     نقطه مرکزی گرایش به نماز نگرش توحیدی نمازگزار است . روح حاکم بر مجموعه دین شناخت و باور آفریدگار و مهمتر ارتباط مستمر و سازنده با خداوند در همه حوزه های زندگی است . و بنابر این روایت نمازکه جلوه گاه ارتباط با پروردگار عالم است روح قالب و کالبد دین در همه اجزاء اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی است.

3-     یکی از روش های در تبیین و ساده سازی مفاهیم معنوی و دینی استفاده از تمثیل و تشبیه است .

4-     عدم اهتمام و جدیت به اقامه نماز از سوی اشخاص و نهادهای اثرگذار موجب آسیب به ابعاد گوناگون روابط فرد و جامعه می گردد.

*****

انّ اوّل ما یحاسب به العبد الصّلاة فان قبلت قبل ما سواها (الکافی، ج 3، ص 268، ح 4.)

ولین چیزی که(در روز قیامت) از بنده مورد حساب رسی قرار می گیرد، نماز است. اگر نماز پذیرفته شود، مابقی (اعمال) نیز پذیرفته می شود.

تکته ها:

1-     تمام رفتار و کردار انسان ها مورد ارزیابی و سنجش الهی قرارمی گیرد.(در عالم نظام ارزیابی و به دنبال آن سنجش و حسابرسی وجود دارد).

2-     برخی رفتار ها و کردار ها با توجه به جایگاه و اهمیت آن ها در انسان سازی و یا تباه کردن ادمیت انسان ، داور هستی اول به سراغ آنها می رود. اعمالی که در حقیقت در برائت یا مجرمیت فرد نقش پایه و اساسی دارند.

3-     رتبه ها و جایگاههای اعتباری افراد که قراردادهای دنیایی و برای سامان زندگی این جهانی هستند در عبور سالم فرد به زندگی ابدی و جاودانه کمترین تاثیر را ندارند. چون مهندس و پزشک و حجت الاسلام و معمار و بازاری ومعلم و فوق لیسانس و دکتر در آنجا کاربردی ندارد. باید برای ورود به کشور همسایه گذرنامه و ویزای عبور داشت . و نماز جواز عبور به کشور رضوان الهی و همجواری با خداوند است.

4-     از این که نماز نخستین عمل و رفتار و باور مورد سوال و بارزپرسی در مراحل عبور به عالم برزخ و قیامت است دانسته می شود که از جایگاه و اهمیت خاصی در مجموعه آموزه های دینی قرار دارد.

*****

اَلصَّلاةُ تَثِبیتٌ لِلإخلاص، تَنزیهٌ عَنِ الکِبر(الأمالى، طوسى، ص 296)

نماز موجب استوارى اخلاص و دورى از کبر است.

نکته ها:

1-     بیان کارکردها و آثار نماز در عرصه های مختلف موجب گرایش افراد به آن می گردد.

2-     یکی از بیماری های اخلاقی جوامع که موجب سقوط اعتماد افراد به یکدیگر می شود و سرمایه های اجتماعی را به تاراج می برد تظاهر و نفاق و دورویی، خودخواهی و خود بزرگ بینی های دروغین است. امام باقر علیه السلام راه درمان این بیماری های کاهنده روح و اخلاقی را در اقامه نماز می دانند.

برای پاکیزگی روح و جان آدمی از آلودگی های اخلاقی باید در نهر جاری و همیشه زلال نماز خودرا شستشو کنیم.

3-     نماز با شرائط و آداب موجب تقویت انگیزه و نیت خالصانه و الهی در همه عرصه های زندگی می شود

نمازگزاری که بدون نیت الهی نمازش باطل است با تمرین مکرر و متناوب آن توانمند می شود تا بی منت و تظاهر دست افتاده ای بگیرد و نیازمندی را برخوردار سازد و گره از مشکل مردم پیرامونش بگشاید.

*****

لاتتهاون بصلاتک !فانّ النّبیّ (ص) قال عند موته :لیس منّی من استخفّ بصلاته

(لکافی،ثقه الاسلام کلینی ج 3 ،ص،269،حدیث 7)

در امر نمازت سستی مکن،زیرا پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله )در آخرین لحظات عمر شریف خود فرمود:از من نیست کسی که نماز را سبک شمارد.

نکته ها:

1-     برای پرهیز از سستی و تنبلی در انجام مسئولیت ها باید عوامل و علل آن را پیدا کنیم به نظر می رسد شناخت ناکافی و ناقص از چرایی نماز، آثار و اسرار و کارکردهای دنیوی و اخروی و غفلت از پیامدهای اقامه نکردن آن و فرو رفتن در سرگرمی ها ، هوس مداری ، نبودن انگیزه لازم و برخی بیماری های جسمی می تواند در این سستی نقش داشته باشد.

2-     فردی که در ایجاد ارتباط با خالق و پروردگار خویش سستی می کند چگونه می توان انتظارداشت مسئولیت پذیر در حوزه روابط اجتماعی باشد. او که در انجام مسئولیت های دینی سستی می کند و پایبند به ایفای نقش دینی نیست چگونه می توان اورا امین دانست و به او اعتماد کرد. !(دقت کنید)

3-     یکی از مصادیق تهاون صلات همت نکردن به اقامه نماز در اول وقت است. و بجاآوردن نماز در غیر وقت آن توهین به نماز محسوب می شود(نمازگزار می نگرد در چه مواردی به او اجازه داده شده نماز را به تاخیر اندازد.)

4-     اقامه نماز موجب می شود نماز گزار مورد لطف و مهر پیامبر قرار گیرد. نماز را روشنی چشم خود می دانست. می گفت گرسنه و تشنه از نان و آب سیر می شود و من هرگز از نماز سیر نمی شوم.

5-     معمولا افراد در آخرین لحظات عمر خود مهمترین ها را به بازماندگان توصیه و سفارش می کنند .از این که رسول الهی در واپسین لحظات زندگی صادقانه وشفاف سبک کنندگان نماز را از خود نمی داند دلیل بر اهمیت نماز از دیدگاه ایشان و جایگاه کلیدی نماز درمجموعه دین است.

6-     اقامه نماز اول وقت موجب خشنودی پیام آور حق حضرت محمد صلی الله علیه و آله است.

اصول مدیریت اقامه نماز(4)

برای تامین تنفس باید ترکیب معینی از اکسیژن و هیدروژن داشته باشیم. وبودن یکی بدون دیگری هدف تنفس را تامین نمی کند.دعوت گران و مدیران برای این که خود به هدف مدیریت و تدبیر اقامه نمازبرسند و مخاطبان شان را نیز در این مسیر همراه کنند ناگزیر از داشتن دوبال قوی دانش و تجربه هستند.

1-    دانش  و تجربه  و مهارت فردی دعوت گرهرچند قوی هم باشد در چنین مسیری سوخت کافی برای رساندن او به مقصد نخواهد بود.چرا که اولا: نوع فعالیت بسیار پیچیده است. و ثانیا: با مخاطب انسانی روبه رو هستیم که با دنیایی بسیار پیچیده ی بیرون و درون خود درگیر است. وصدها نیاز و پیش نیاز برای پذیرش پیام ما و اقناع تعیین کننده برای انتخاب مسیری که می خواهیم همراهش کنیم وجود دارد.

2-    خود رایی علمی و خود اتکایی عملی در امر دعوت گری و مدیریت امر اقامه نماز چنانکه در برخی محیط های خانواده گی و مساجد و نهادهای فرهنگی و ادارات می بینیم جواب مثبت  نداده است که عملا مخاطبان و همکاران را به تظاهر و ریاکاری و نفاق کشانده است.

و در موارد بسیاری نیز سبب بروز فعالیت های تصنعی و تزیینی و یاموجب نمازگریزی و بی دینی افراد شده و هدف اصلی دعوت در این میان گم شده است.

3-    همه چیز را همگان دانند و همگان هم هنوز زاده نشده اند. دعوتگرانی را می بینیم که گرچه مدام تاکید بر روش های قرآنی و کاربست فعالیت ها بر مبنای سیره و منش معصومین می کنند و خودشان را متصف به آن می دانند. وظاهرا خودرا موافق ارائه دیدگاهها و پیشنهادات گوناگون نشان می دهند.اما همان  خود رایی علمی و خود اتکایی عملی، که ناشی از غرور آنان است عملا سد محکمی برای پایبندی آنان به کارگیری اصل مشورت است.نویسنده معتقد است یکی از اصول مدیریت اقامه نماز است .وبی تردید این اصل پشتوانه بسیار متقن و محکمی برای تحقق  هدف دعوت  به میزان قابل قبولی است.و بر این باور است که یکی از افت های کشنده دستگاهها و نهادهای فرهنگی همین دیکتاتوری فرهنگی است.

گاه خودشیفتگی های علمی از نوع مدرکی آن و عجب و خودشیفتگی های عملی از نوع تجربی موجب شده است که مدیر و دعوت گر حتی پرسش و مسئله ی مخاطب خودرا نشنود و نشنیده برای آن راه حلی از پبش تعیین شده ارائه کند.و خلاصه آفت غرور موجب مشورت گریزی شده است.

4-    نوگرایی ها و داشتن بسته های متنوع و متکثر ، هم افزایی بین بخشی و مشارکت دستگاههای فرهنگی  و جذب حداکثری گروههای هدف با برخورداری از همه اندیشه های افراد همکار حاصل می شود. خود شیفتگی و منیت پنهان دعوت گرو مدیران فرهنگی عامل مهم کهنه کاری ها، یک نواختی ها،تنگ کردن دائره حضور مخاطبان، و دورهای باطل فعالیت های فرهنگی است. و همه اینها فرصت سوزی است. و دعوت گر مشورت گریز زیان جبران ناپذیری به خود و مخاطبان خود وارد کرده است.

5-پیامدهای مطلوب مشورت بر هیچ دعوت گر انگیزه مند و دلسوز

و آگاهی پوشیده نیست.

-اعتماد بخشی

-احترام به گروه همکار

- تقویت عزت و بزرگداشت و کرامت  انسانی همکاران

-ایجاد انگیزه معنوی در گروه

-همراهی گروه در سرعت بخشی به انجام فعالیت ها و اجرای عاشقانه برنامه ها

-کشف و استخراج اندیشه های نو و ایده های موثر و کاربردی

-کم شدن احتمال خطا و اشتباه در تصمیم گیری مدیریتی

-بستن راه حسادت و بدبینی

-جلوگیری هوشمندانه از ایجاد تشکل ها و گروههای غیر رسمی

- شناخت بیشتر افراد محیط

همه و همه از پیامدها و نتایج سودمند مدیریت منابع انسانی بر مبنای اصل مشورت است.

6-کار ماندگار(نه در اوراق تاریخ)کار ماندگار(نه در سینه مردمان) کارماندگار (نه در بیلبوردها وصحنه خیابان ها و میادین و آرشیو ها) که این ها همه اش "فما اوتیتم من شی فمتاع الحیاه الدنیا " کار اندک و گذرا و آب شدنی  و در دنیا ی اعتباراست . کار ماندگار که در ادبیات قرآنی از آن تعبیر به خیر شده است یعنی: "و ماعندالله خیر و ابقی" کاری که دعوت گران و فعالان امر اقامه نماز خود در تلاش برای انجام آن و شناساندن آن و ترغیب و تشویق مخاطبان خود به انجام آن هستند .حال این خیر ماندگار که بر صفحه قیامت می درخشد و قامت صاحب خودرا برافراشته می سازد برای چه کسانی است؟ در آیات 36 تا 40 سوره شوری این پرسش و پاسخ آمده است.

- لِلَّذِینَ آمَنُواْ

- وَعَلَى‏ رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ‏

- وَالَّذِینَ یَجْتَنِبُونَ کَبَآئِرَ الْإِثْمِ وَالْفَوَاحِشَ

- وَإِذَا مَا غَضِبُواْ هُمْ یَغْفِرُونَ‏

- وَالَّذِینَ اسْتَجَابُواْ لِرَبِّهِمْ

- وَأَقَامُواْ الصَّلَاةَ

- وَأَمْرُهُمْ شُورَى‏ بَیْنَهُمْ

- وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ‏

- وَالَّذِینَ إِذَ آ أَصَابَهُمُ الْبَغْىُ هُمْ یَنتَصِرُونَ‏

در این آیات به مجموعه ای نظام مند ازاموراعتقادی ،اخلاقی ،اجتماعی ،عبادی، اقتصادی و سیاسی اشاره شده است که مسلمانی بدون هر کدام کاستی دارد.

و در این میان هم افزایی اجتماعی با بهره گیری از اندیشه ی ناتمام ادمیان برای ترویج یکی از مهمترین و برترین ابعاد دینداری که اقامه صلاه است یکی از شاخص های برجسته موفقیت دعوت گران و تدبیرگران به شمار می رود.

بر اساس الگوی ارائه شده در آیات یاد شده  مدیران نظام اسلامی  برای رستگاری و شایستگی جامعه در گام نخست باید منیت ها ودیکتاتوری و استبداد رای و عمل از وجود خویش در سایه اقامه نماز و مشورت محو کنند. و در گام بعدی برای کبر زدایی از روح جامعه به گسترش روش مند اقامه نماز با بهره گیری از دیدگاههای صاحبان فکر و اندیشه و حتی گروههای هدف مجاهدانه تلاش کنند.ونیز با ترویج فرهنگ انفاق و صدقه و خمس و زکات جامعه را از مبتلا شدن به بیماری هایی چون بخل ورزی و حرص و ثروت اندوزی های نا مطلوب برهانند.

سید محمد عبداللهی

15/3/93

اصول مدیریت اقامه نماز(3)

کندروی و تندروی دو پدیده ای هستند که از باتلاق نادانی سر برمی آورند.(1) و میوه تلخ فراموشی حقوق و تکالیف را بر سر سفره زندگی بشر قرار می دهند.میوه تلخی که از دیر باز کام زندگی را بیمار و بیمارتر کرده است .بیماری مزمن و کشنده هرج و مرج و هرکی به هرکی و هرچی به هر چی که در نهایت منجر به فراموشی "من" انسانی و الهی بشریت شده است.

شاخص اعتدال در هدایت و راهبری افراد به اقامه نماز یکی از مهمترین نکاتی است که دعوتگران نادانسته از آن غفلت می کنند.(2)از نظر نگارنده عواملی موجب این غفلت اند که شایسته است دعوتگران به آن توجه کنند.

1-    شناخت ناکافی از آموزه های دینی

به یقین انتقال آموزه های دینی آن هم با روش درست ، با مطالعه چند کتاب و جزوه و ... امکان پذیر نیست. دوره های تخصصی ، سیر مطالعاتی منظم، تسلط بر ادبیات، آشنایی با سبک و سیاق منابع دست ، مطالعه یک دور تفسیر قرآن از لوازم علمی دعوت گران به دین است.

چرا که شناخت ناقص و جزیره ای از معارف نماز موجب انتقال ناقص می شود که ممکن است پیامدهای گمراه کننده ای داشته باشد که مخاطب را از روی آوردن به نماز دلسرد یا رویگردان کند.و بسیار اتفاق می افتد که چنین حرکتی منجر به دوری او از مسیر صحیح زندگی گردد.(3)

2-    شناخت ناکافی از جایگاه و نقش انسانی مخاطب دعوت

جای گفتگو نیست که دعوت گر امر نماز با انسان سرو کار دارد موجودی که گاه بر تارک اعلا می نشیند و گاهی حتی پیش پای خود را نمی بیند. موقعیت و جایگاه خانوادگی و شغلی و اجتماعی و فرهنگی او، شرایط فهم و درک او از موضوع، پیش دانسته ها و ذهنیت های وی و بسیاری پارامتر ها و متغیرها ی دیگر از عواملی هستند که نمی توان به سادگی از آن گذشت.

3-    دعوت گر خودرا مدعی هدایت بداند

دعوت گر نماز معلم، مبلغ وناصح است.مربی و آموزگار بودن یعنی یار بودن و همراهی کردن در نزدیک شدن فرد به مسیر و جاده.

 به این جمله توجه کنید"این بچه را آدمش می کنم یا باید آدمش کنم" ما چه کاره هستیم؟! این چه غرور و قداست دروغینی است که برای خود دست و پا کرده ایم.! باید بدانیم که با چنین ذهنیتی که حجاب تقدس و قدسیت برآن کشیده شده است از همان اول روش ناصوابی را در امر دعوت برگزیده ایم.

دعوت گر، پیام درست را درست بیان و تبیین می کند. زمینه ها را فراهم می کند و گام به گام مخاطب را با خود همراه می سازد. فراز و فرودهای راه ، دست اندازها و چاله های مسیر را به او می نمایاند. گاه تلنگر می زند، ممکن است نهیب هم بزند، بر چهره خواب آلود مخاطب آب نیز بپاشد. با تیزهوشی و زیرکی او را هل هم بدهد. اما باور دارد که مخاطب انسان است و دعوتگر تنها وسیله ای مناسب که توفیق الهی دعوتگری نصیبش شده است. و هدایت انسان تنها و تنها به دست خداوند است.

إِنَّکَ لَا تَهْدِى مَنْ أَحْبَبْتَ وَلَکِنَّ اللَّهَ یَهْدِى مَن یَشَآءُ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ .قصص/56

(اى پیامبر!) همانا تو نمى‏توانى هر که را دوست دارى هدایت کنى (و به مقصد برسانى)، بلکه این خداوند است که هر کس را بخواهد هدایت مى‏کند و او به ره‏یافتگان آگاه‏تر است.

سوز و شور و محبت و ابلاغ درست پیام از سوی دعوتگر و هدایت و پذیرش و در راه قرارگرفتن مردم از خداوند.

خلاصه کلام این که در دعوت دیگران و مدیریت اقامه نماز داعی باشیم نه مدعی.

استاد بزرگواری در جلسه ای به مدیران می گفت: "نه نماز مال من است نه من از شما مسلمان ترم" و با این جمله به همه فهماند که نه بر تدین خویش ادعایی دارد و نه بر دیندار کردن مخاطبان خود که ،"وما علی الرسول الا البلاغ"

4-    تاثیر گرفتن از القائات مردم و مشهورات را مسلم دانستن

یکی از عوامل مهمی که دعوتگر را از مسیر اعتدال به انحراف می کشاند و از شاهراه الهی به دره هولناک وساوس ابلیس پرتاب می کند رفتار احساسی بر اساس فضای غالب گفتاری محیط است.

"می گویند " "همه می دانند" تکیه کلام مناسبی برای دعوتگر نیست. جوگیر شدن همان و بی اعتمادی مخاطبان به دعوتگر همان.و چه بسا داوری بر اساس افکار عمومی موحب رمیدگی از نمازخوانی و اقبال مردم بشود.

و عواملی دیگر که از حوصله این نوشتار خارج است و خواننده عزیز می تواند بر این فهرست بیفزاید.

گفتار و رفتار و منش پیامبر بزرگوار صلی الله علیه و اله و اهل بیت علیهم السلام به عنوان الگوی شایسته و نیکو(4) چنانچه مبنای کار فرهنگی مدیران و دعوتگران قرار گیرد به یقین از افراط و تفریط دورشده وبا اعمال اصل اعتدال و توازن پیام و آموزه های نماز را زیبا، درست و در جای خود برای مخاطب دلنشین می سازد.

امیر عارفان علی علیه السلام در باره رسول خاتم الهی می فرمایند:" سیرته القصد"(5)

و دعوتگر حکیم الهی حضرت مصطفی(صلی الله علیه و آله) می فرماید:"ایها الناس علیکم بالقصد ، علیکم بالقصد، علیکم بالقصد"(6) ای مردم بر شما باد به اعتدال و میانه روی.... و چنان اهمیتی این اصل زندگی ساز دارد که سه بار بر آن تاکید ورزید.

با بررسی اجمالی در آموزه های قرآنی به ویژه آیاتی که در آن موضوع نماز آمده است اصل اعتدال و موازنه به خوبی مشاهده می شود.  و بی تردید این اصل یکی از اصول مدیریت اقامه نماز است.

در بررسی بیش از 90 آیه که مشتقات صلاِ? در آن به کار رفته است نماز همراهانی دارد .ودر یک پیام کلی  به ما می فهماند که دینداری و تدین به معنای واقعی آن در اعتقاد و عمل به مجموعه دین تحقق پیدا می کند.

-         نماز و ایمان به غیب

-         نماز و خانواده

-         نماز و انفاق و زکات

-         نماز و مشورت

-         نماز و امر به معروف و نهی از منکر

-         نماز و کار حلال

و.... (خواننده عزیز به کتاب پیوندهای نماز اثر حجت الاسلام و المسلمین قرائتی مراجعه فرمایند)

و اما نمونه از کند روی ها و تفریط ها

سهم فریضه مهم نماز درسیاست گذاری کلان و برنامه ریزی و ساماندهی امور حوزه مدیریت ما چقدر است؟

سلامت و امنیت کارکنان و سازمان را با چه معیار و شاخصی مورد توجه قرار می دهیم؟

در زمان 176 ساعت کارماهانه چند ساعت را به موضوع اقامه نماز در مجموعه وظایف و تکالیف سازمانی اختصاص می دهیم؟

مدیریا پدر و مادر و دعوت گر عزیزی که در طول سال حتی چند نو.بت هم در نماز جماعت محیط کاری و مسجد محل سکونت خویش حضور نداشته است  آیا دچار آسیب کند روی یا تند روی شده است؟

والدین به عنوان اولین و موثرترین مدیران فرهنگی و تربیتی تا چه میزان به این اصل و پایه پایبند هستند.؟

سهم حضور جمعی ما به عنوان الگوهای درس اعتدال در زندگی در مساجد و اماکن زیارتی چقدر است؟

دغدغه ها ی ما برای پوشش های مختلف زندگی از قبیل تامین لباس و خوراک و ورزش و تحصیل و سلامت جسم و روان و رفاهیات در برابر نگرانی های ما برای پوشش معنوی و اخلاقی و سلامت دینی فرزندان و اهل و نیروهای حوزه مدیریت و تدبیر ما چگونه است؟!

و اما نمونه های جانب تند روی ها نیز کم و بیش وجود دارد البته به نظر نویسنده گستره عمل آن در حد وسعت کند روی و کوتاهی های ما نیست. والسلام

سید محمد عبداللهی

4/2/93

---------------------------

پی نوشت ها:

(1)   امام علی (علیه السلام) می فرماید: «العاقل من وضع الاشیاء مواضعها و الجاهل ضدّ ذلک»؛

عاقل کسی است که هر کاری را به وقت و در جای خود انجام می دهد، و جاهل کسی است که ضدّ این عمل می کند. میزان الحکمه، ج 6، ص 417.

در جای دیگر، ناآگاهی انسان عامل افراط و تفریط معرفی شده است. امام علی (علیه السلام) فرمود: «لایری الجاهل الا مفرطا او مفرّطا» نهج البلاغه، حکمت 70.

سعدی نیز چه نیکو سروده است:

حذر کن زنادان ده مرده گوی

چودانا یکی گوی و پرورده گوی

مکن پیش دیوار غیبت بسی

بود کز پسش گوش دارد کسی

چه نیکو زده است این مثل بَرهَمَن

بود حرمت هر کس از خویشتن

چو دشنام گویی دعا نشنوی

به جز کشته خویشتن ندروی (بوستان- باب هفتم(

به دیدار مردم شدن عیب نیست

ولیکن نه چندان که گویند بس (گلستان(

(2)   سعدی گوید:

مگوی و منه تا توانی قدم

از اندازه بیرون و زاندازه کم

نه کوتاه دستی و بیچارگی

نه زجر و تطاول به یک بارگی

(3)قال الصادق(ع): العامل علی غیر بصیرة کالسائر علی غیر طریق، فلا یزیده سرعة السّیر الّا بعداً: امام صادق(ع) فرمود: کسی که بدون بصیرت به کاری پردازد مانند رهروی است که راه را اشتباه گرفته می­رود، ‌هرچه پر شتاب تر برود از مقصد دورتر می­شود.. بحار، ج78، ص244.

(4) لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِّمَن کَانَ یَرْجُو اللَّهَ وَالْیَوْمَ الْآخِرَ وَذَکَرَ اللَّهَ کَثِیرًا.احزاب/21

(5)نهچ البلاغه . خطبه94

(6)کنز العمال.ج3ص2